Tonzang sanginnpi

Tonzang Sanginnpi Lungzuanhuai na en kik nuam hiam

Tonzang Sanginnpi C Lim

Tonzang Sanginnpi lui pen C lim a kilam pen a en kik nuam te a ding lungzuan huai peuhmah ei

Tonzang Jubilee Laibupi

Tonzang Jubilee Laibu laimai ( pages ) 150 na sim nop leh

LAKAM-IN ZOMI KIPSAK

Zomi Sanggam Ngaihteng,

Sumlehpaai leh thuneihna cihte neilo-in, ka' neihsunsun "lungdeih sinthu" hongsuut zeel-ing, hong cimtaak lo-in, hongthuak keeikaai un!
_________________________________________________________________

(MSWK90093) Subject ka' sin laaitak ahihziak-in naakpi-a ka' veina hong hawmsawn-ing, Zomi' ading thupi salua kahihziak ahihi.

Indigenous Study-pen naakpi-in kithupibawl-a, Aboriginal leh Torres Strait Islander te' thu: Australia Leitang Neite ci-in naakpi-in kisuut-hi. Tua tungtawn-in, "leitang, paukam, ngeina kankiikna/ngetkiikna (land/language/culture reclaim)" akibawl ahkl bawl uhhi. Hih tungtawn-a muhkhiatpak thute-pen:

  • Paukam (Language): Latin kam-tawh "mun sung-ah" acihna ahi "Aborigine"-pen 1788 kiim pan-a British colonist te-in aphuak-uh ahihi. Hih mipawl sung-ah paukam atuamciat azangh namkee 200 vaal om-a, 1901 AU Constitution ci-in British colonist te-mah makaihna-tawh akibawl nungsang-a kipan 1970 kikaal sungteng "Stolen Generation (Naute Guuksakna; Akigu Khangzomte)"-in leitangnei mite' lungtang asaatzaan nung-ah "Aboriginal-English" ci-in paukamkahbia khat English te-in bawlsak uhhi. Thuneihna leh social, educational, health leh law khempeuh aleencip colonist te-in tuabang avaaihawmna nial theih nading lampi omlo ahihman-in tuni ciangdong "Aboriginal-English" ataangpi-in pauthei uhhi.
  • Paukam kankiikna: Leitung-ah democracy hong thahaat nungsang, adiak-in English te-mah makaihna-tawh mihing thupibawlna lamzing tung-ah AU hong kalsuan-tawh kizuui-in, Aboriginal leh Torres Strait Islander te-in amau' pupa' paukam amalmal-a kankiikna nasiatak-in amau' sungpan-a Stolen Generation hun-a guukna athuak, siamsinna saangpi asin tampite makaai-in hong mapang uhhi. Hih mapanna nung-ah Aboriginal & Torres Strait Islander te' Ngeina Hum Pawl cih-a kipan A & TSI Rights lamsang Pawl tuamtuam gamukte-in bawlsak uh-a, "Ngeina khangkhaanna" naakpi-in mapang-hi. Tua sung-ah A & TSI te' paukam sinna saanginn atuam-in gamukte-in vaaihawmsak zihziah-hi. Amau' thu akisin naakleh amau' paukam zatte "Ngeina Kip Masa"-in kiseh sak-a, amau' late (taanglaai late) naakpi-in kithupibawl-in kisin-hi.
  • Khutsiamna (Art): A & TSI te-pen nampi (khanghaam leh upi-mahmah) khat ahihna amau' neelzuun khutsiamna-in lak-a, namdangte' a-tawh akidang sinsen "veina pan-a agelh-uh lim" te naakpi-in nungta-hi. Alim khempeuh uh-ah, amau' pupa' gamlim mahmah gelh uh-a, alamdan daan-pen taangaai-a Koala gun/vun (Koala skin) tung-ah agelh-uh gamlim-pen tuhun-a modern technology-tawh akigelh gamlim-tawh kituak giap mawk-hi. Sing leh suang-tawh abawl-uh vanzat tuamtuamte-zong tuni dongmah keem-in zuun uh-a, taangthu-nei vive-in kikeem zihziah-hi. Tuipi tung-ah khual azin-uh ciang-in vaanlaai-a aksite' omzia-tawh khualzin uh-a, gammang cihbang om ngeilo uhhi. Ngeina vanzatte naakpi-in thupibawl uh-a, ngeina limgelhte naakpi-in thupisak-uhhi. A & TSI loteng-in amau' vanzatte leh amau limgelhte "A & TSI te' Identity" ci-in kisaang-hi.
Hih atung-a teng: paukam, lat/laguuisuut, leh khutsiamna tengpen A & TSI te' Identity kici-a, Stolen Generation-ah akihel, tuhun-a ulianpipi asuak A & TSI te-in mangngilh lo-lua kisa, amauteng mah-in thahaat tak-in tawsawn uhhi. Gamlak-ah puansilh deihlo-a honkhat a-om ziak-in ki-neumuh thei-hi. Khial-hi. Milian, mipil tampitak om uh-a, AU-a akiphasakpen Uni ahi Melbourne Uni-ah lecturer (Master of Social Work bekbek-ah) thum om uhhi. MP-zong om kawikawi uh-a, lasiampi leh AU' Icon Artist-zong tampi om uhhi. Hong piangthaksak mahmah khat-pen, ka' khaanpih (classmate) khat-pen Darwin-a suak hi-in Melbourne Uni hongkah hi-a, Wurundjeri nam hi-in, kahbia ahihman-in English meelsuak sitset-hi. Melbourne Museum-ah ka-paikhawm uh-a, Museum ngaak avum bikbek A te-tawh hong kiho bialbial uhhi. Melbourne ate ataangpi Koorie hi-a, hinapi hong kiho-uh ciang-in abeh-uh, aveeng-uh, aminam upapite-uh kitheihpih mahmah-uh ahihman-in hongki innkuan-ho mahmah uhhi. Thupi, enhuai, etlawm leh kilawm mahmah sa-ing. Beh leh namkee kithei thamlo, amau' minam upapi (icon diakte)bang akitheihpih diimdiam uhpen hihzah-a azai AU gamlei mong khat leh khat kaal-ah nasia mahmah sa-ing.

Hih atung-a kankiiknateng-in LEITANG NEITE Ahihna Kipsak-in namdangte'nzong kipsak uhhi.

Zomi' Identity taktakte:

A & TSI te bang-in khutsiamna neelzuun siamna peuhmah akilangh kinei kilkel lo-a, Zothau leh vanzat tuamtuamte 1800 nungsang ciang-a akithei, akinei hiphiing-hi. Gamlim peuhmah pupate'n gelh ngeilo (kiza ngeilo)-a, sagun/savun zangh-a limgelh kizangh lo-hi. 1900 kum nungsang-ah Mualsuang (suangpeek tung-ah limgelh) kipan phiing-a, tua nangawn 1980 kiim pan-in "Pupa' khutma-tawh kisuun sak nawnlo-in modern art ciing" hihang. Khantohna akisak khaak hang-in "Pupa' khutma beisakna" nana-hi gige ahihlam phawkthak theiding hihang. Neulaai mitkha-a mangmawh mualsuangte' tung-a akigelh limte "Taanglaai Egyptian Khutma"-tawh akisuun mahmah, taanglaai vaai kilangh mahmah khat ahihlam ka-phawkthak mahmah-hi. Tua ahoihlo liimliam-pen koimah pan-a alaak-uh hilo-hi, banghanghiam cihleh Egypt Khutma peuhmah mu ngeilo peelmawhding-uh ahihman-in "Zomi Pupa' Khutma" hi-a, Zomi' Identity Thupi mahmah khat ahihi. Tu-in I' mansuah gaikhin uhhiam?

A te-in a-angtanpih mahmah, namdangte'nzong athupilaak mahmah Didgeridoo bang-pen Zomite' Lawingeet-tawh azatzia akibanglian hi-a, amau' a-pen singzung thupi mahmah-tawh abawl hi-in, muutleh uun dumdum-in leibang liing hithit se-hi. Ei' lawingeet-pen lei liingsak dumdum takeileh I' Identity thupi mahmah khat ahihlam kiphawk nawnlo-in, ka' theihkhial keileh kei' khangual lak bang-ah Lawingeet amuut-ngei tam hetlo ding, amu-ngeilo, thamlo aza ngeilo tamzaw thamtham dinghi. "Haivaai" ci-a aki modern sak mahmah, abiak-in laklawh biakna thutheihna ziak-in hihte kinusia mangkhin ta-hi. 

Paukam & La: Zomite' Ngeina alianpenpen Paukam (Language) leh La ahihi. Paukam-pen theihsa ahihman-in hiah kahong suut nawnkei dinghi. La-vaai naakpi-in ka-thuukgen nuam-hi. 

Lakam:

Lakam-pen naakpi-a athupi leh Zomite' minampi Hihna akipsak kammal atuam vilvel ahihi. Lakam-pen Zomi taktak adiak-in Zomi abuldeuh, namdang-tawh apolhlo mite' sung-ah Dim, Saaizaang, Teizaang, Sihzaang, Khuano, Paite,.....cihte' awsuah ciat-tawh atuam ciat-in kizangh lo-hi. Awsuah kidang Zomi sung-a namkee khempeuh-in ataangpi-in zanghkhawm ahihman-in Zomite' Gamh (inheritance) lianpenpen ahihi.

Zogam-ah Lakam akipat khiatna ataangpi-in Dimpi Khua ahihi. Zogam buppi thawn-a hong kizelhna-pen Pu Kam Hau (Tedim Ukpipa)-in Dimpi pan-a Laaitui apeem Pu Tuang Kham Gualnam leh Pu Ngaih Lian Gualnam te-nih laphuak ding-in sam-a, amau' phuah late ataangpi-in gaal-aih sa-aihna-ah Tedim kiim teng,. Lingthuuk, Bapi dong-a tua late kisa-hi. "Pu Tuang Kham' la, Pu Ngaih Lian' la.." ci-in Kawlgam leh Vaaigam gamgii zuulteng nangawn-ah kisasa laai-hi. Ka' phawk khat-pen:

Khuanglii Hausapa-in Zomi 47 hong matsak ciang-in ahonkhia ding-in gaalhaang nih va' kuan-a (aneng-atawng-in theihnop zenzenleh hong hopih kiik un), Pu Kam Hau-in ama' Ukpi sung ahihziak-in ama' hotkhiat mahbang-in Pu Tuang Kham laphuak sak-hi:

"Sawngpi lungdeih, ka' kaap-in, ka' guallaai-ah, athang masa kei hi'ng-e". Hih la-pen laphuakpa' khua-ah akisakzia a-aw nengcik kidnag-a, Guun Gaal saklam-ah ahihleh:

"Sawngpi ka' kaap-in ka' guallaai-ah, athang masa kei hi'ng-e". ci-in "lungdeih" mangngilh uhhi. I' deihpipen: Namkee tuamtuam sung-ah Lakam akibang kizanghkim cihthu ahihi. 

Hih-pen "Zomi Na' Hihna, Ka' Hihna Akipsak" thuguipi ahihman-in tate, tute peuhmah-in atheih peelmawhding kisam-hi. Nang leh kei-in I' theikei phial zong-in "Zomi Identity" akip nading thamlo-in, "Zomi khempeuh kigawmkhopna" ading-in I' suanlehkhaakte peuhmah theihsakding nang leh kei' mawhpuak ahihi.

Lakam-pen A & TSI te' late, paukamte akankiik-uh' sang-in naakpi-in guinei, bulnei, zungnei zawtham ahihman-in Zomite' angtanpih penpending vangil ahihi. Tua hi-a, lakam akhialpi-a zangh, mawk phuaktawm cihte minam a-it taktakte-in thuaklah mahmah uhhi. Gentehna-in, Pu Lengtong Pauno-in, "Laukha-in mubang hongleeng in" Pu Thawn Kham' zat-pen "khial-hi" ci-in paupih-hi. Minam it ahihi. "Laukha-in mubang honglaam in" ahihkeileh "vabang hongleeng in" cihding ahihi. Tua hi-a, hihte maantak, ngenteltak, kuhkaltak leh kician tak-a zattheih nading naakpi-a athupi, minam vaaipi khat ahihi. Namdangte' a-tawh akidang vilvel hi-a, minam' ading athupipenpen ahihi. Maai kum10 bangzah-hiam ciang-in naakpi-a I' kipaakpih peelmawhding vangil ahihi.

Azenzen-in athukim leh alungluut I om-a, sintheih nading alunggulh I' omleh:

Lakam, Akhiatna & Azatzia
T. Zokhai 2014

cih laaibu kibawl-hi. Adeih khempeuh-in hong zasak un. Keima' mawkphuak hilo-hi. Pu Tuang Kham leh Pu Ngaih Lian te' late alotngah, Tual Biakna sung-ah tudong-mah Khuangpu aseem Pupite dong ciatciat-a akigelh hi-a, tua Late-pen Pu Kam Hau' Ukpi sung-ah akisasa late ahihi.

Zomi Pasian' Thupha!

Zokhai


***********************************************                                  
T. Zokhai          ITNA-IN GUABANG HINNA-HI        60 Narr-Maen Drive                                                            
Croydon Hills VIC 3136       
Melbourne, AU                   
Tel: +61 39723 0460                                      
Mob: +61 420 800 560                          
***********************************************