ZO NGEINA , KHUA DO PAWI ( The Festival of Khuado )


Thupatna:
Leitung minam khempeuhin a kibanglo Pau, Lai, Puansilh, Pawi leh Ngeina kinei kimciat a, Ei minam aa tek athupi pen leh ih gamhluah ahihi. Tua ahih manin khangthak te’n kemin zuunin ihpuah ding kisam hi. Zomi (Chin) te zong Leitung minamte sungah khat ih hihi. Kawl kumpi-in minamkhatin hong ciamtehna sungah, ih ngeina pawi dingin KHUADO hong ciaptehsak hi. Khuado pen Zomite pawilakah a thupi pen leh Kumcin kumthak Pawi, Anlakkhit lungdamkoh pawipi ahihi. Thu dangkhat in genleng Khagilo khempeuh hawlkhia in kisiansuahna pawi leh mailam adingin thupha ngetna, thupha dawhna pawipi zong ahihi.
Zomi te’n Khuado banah Sialsawm, Ton, Zunun, Sa-aih, Gal-aih, Khuai-aih, Tangza-aih cihbangin Pawi tampi kinei hi. Khuado pen Tedim kammal hi-in, Khua cih kammal leh Do cih kammalnih kigawm hi a, Khua cih kammal pen mun, hun genna in kizang hi. Do cih kammal pen hawl, not, beng khia ahih kei aleh muak, dawn cihna ahihi. Tua ahih manin KhuaDo cih kammal khiatna in khatna-ah Khagilo khempeuh hawlkhia, notkhia, bengkhia cihna leh, nihna ah thupha Muak, Dawn cihna ahihi.
Khuado pen Kawl te “mithun Pwe”(meivak pawi) tawhzong kibang pian a, Zomi sungah zong Hakha te’n “Tho Puai” Thantlalang te’n “Thaithar puai” , Falam Laizo te’n “Fang er puai, Zangiat te’n “Dongpi puai”, Khualsim te’n “Tho puai”, Rulbu te’n “Kuk puai” Sim leh Zahau te’n “Thaithar puai”; Matupi te’n “Cak Zoem Pwe”; Kanpatlet, Mindat te’n “Nampui pwe” cihbangin lawhna min tuamtuam neiciat hi. Tedim kampaute sungah zong khuakhat leh khuakhat ih bawldan a kibanglo omkha thei ding hi.
Khuado Bawlhun:
Khuado pen anlak (tuktun) khitteh akibawl pawi hi a, nidang hunlai leh tuhun zong kibang nawnlo hi. Nidangin “Taang” kilimciin pen ahih manin tuktung baih a, Khuado kha sungin kibawl hi, Mikang kha in August kha tawh kituak hi. Tuhun ciangin Vaimim leh Buh kilimciin ahih manin tuktung hak zawdeuh a, Taang kha beikuan Phal kha kipatlamin kibawl hi. Mikang kha in September kha bei ahih kei leh October kha kipattawh kituak hi. Tua ahih manin Khuado pen ani akha te tungah kinga hizawloin, anlakkhit (tuktun) hun tawh kizui-in kibawl Pawi ahihi. Kumpi khuado pen October kha sungin kibawl a, Zogam ah kumpi zumte kikhak hi. Philippines gam ah zong nung kum(2005) khuado pen October kha 23 ni-in nuamtakin kibawl a, Gam tuamtuam a om Zomite’n zong a maumun ciatah Khuado uh cihthu kiza hi. Zomite kha sim dan: (1) Theinosih kha (2) Tuun kha (3) Dota kha (4) Dopi kha (5) Zing kha (6) Gam kha (7) Taangsih kha (8)Khuado kha (9) Taang kha (10) Phal kha (11) No kha (12) Kau kha te ahi hi
Pawi Kigin kholhna leh “Sawm” Thu:
Nidanglai-in Tangvalte a zi neih masiah uh munkhat ah giakkhawm uh a, tua mun pen “Sawm” kici hi. Khuakhat ah beh zui-in ahi zongin, khua tawh kizui-in ahi zongin “sawm” thum leh li om hi. “Sawm” ah mitampi lupkhop theihna dingin taupi kidawh a, tua pen “Thaam” kici hi. Tua lai ah makai khat om in tuapa pen “Thaammang” kici hi. Zan ciangin khuadamin zanpuak alumkhop ding neilo uh ahih manin lupnatau (Thaam) nuai ah meiphual cih uhhi. Meiphualcih ding sing kidong, singtom uh a, tua pen “Thaamsing” kici hi. Thaammang makaihna bangbangin nasemin gamta uhhi. Ih pu ih pa te’n pilna sangpipi neilo napi khat leh khat thu kimangin, vaihawm makaihzia siam mahmah uh a, kipawl khawmin thuvaihawm diamdiam uhhi.
Khuado hun hong nai ciangin “Sawm” ah nungak tangval te’n nitak simin khuangtum, phiit lemin lasa uh a, Khuado aadingin kigingkhol uhhi. Khuado bawl ding hun hong tuntak ciangin, Hausapa te’n upa makaiteng kimutuahin Khuado bawl ding hun hong kikum uhhi. Sim leh zo anlakkhit ding hun, khualzin gamvakte kimtheih ding hun, hunlem pen ding ngaihsunin Khuado bawlni ding hong khensat uhhi. Tua khit ciangin “ taangaupa” khua sungah khuami khempeuh zak dingin tang ki-au sak hi. A zenzenin Khuado ma in anlak a zonailo aom aleh zong khat leh khat kihuhin kilakpih kipuakpih uhhi. Ih pu ih pa te Christain hilo napi Christian nuntakzia tampi na neikhin uhhi.
Meilahsat Ni:
Khuado Pawi ciang meivak dingin Takkung panin Takciimte “Meilah” sat uh hi. Tu hun bangin meivak tuamtuamte kineinailo ahih manin Zomite limzat pen meivak in “Meilah” ahihi. Tua ahih manin pawi tunma in meivakdet dingin meilahsat masa uhhi. Pawlkhatte bangin Khuado ciang zatding ci- in kum kipatcil pan meilah a kigingkhol bang om liang hi. Khuado tawh kisai-in kithawi masak pen ni ahi hi.
Kaubet Ni:
Kaubet ni-ih cih pen dawi leh kau, khagilo khempeuh khawlkhiat, notkhiat, bengkhiat ni hi a, ki “khuasiansuahni” ahihi. Hihni-in Pawl omkhawmta uhhi. Pawlkhatte’n inn ah akhawi uh khuaite hal uh, Pawlkhatte’n gamsunga om khuaite sim uhhi. Khuaino pen Zomite meh lakah mehlim mahmah khat ahihi. Pawlkhatte’n saphelh ( zusa phelh.. etc..) awmin pawl omkhawm uhhi.
Nitak sangam melmak hunciangin khangnote a “sawm” tek uh ah kikaikhawm uh a, tua panin tualteekte inn ah pai uhhi. Khuazinkhit ciangin “Tualteekpa” in meilahsippi khat de in a veilamkhut ah tawi-in, a taklamkhut ah tuga khat tawi hi. A nungah thau tawi khat , daktal tawi khat, zam tawi khat in zui uhhi. Kaubeng dingin Tualteekpa hong kipan a, tuga tawh mimbeem taangbem teng satin “ Kau aw ciahta in na zun na ek namsia, na ni na kha cingta hi manlangin ciah in” ci-in kiko vava kawmsa in innsungpi pan kongbiang ah, innliim ah, innka-ah, tuangdungah, innkadawn atun tak ciangin nakpi-in kiko veva a, ciahta vow! ci-in a tuga tawh sialkong dengphei hi. Tua khit ciangin a nungah thau tawi pa in a thau lawn hi. Tualteekpa in a meilahcip khennih suahinin, huang kongpi sak leh khang gawl tungah alomin suang hi.
Tua khit ciangin mipi-in Tualteekpa meicip pan meide ciat in, kigualdiudeu in khua nawl muallam manawhin pai uhhi. Khuanawl mual tun ciangin paulap atuamtuam zong uh a, gimlua tahang ei, ih meilahsip zong tumta ei, ko hong zuizo nawn kei nung ei, ci-in paulap tuamtuam zongin meilahsip lomkhat cihsimloh teng sumit uhhi. Meilah sip lomkhat pen detsain singdawn khat ah suang uhhi. Tua khit ciangin mipite daikhipkhep in, khuazing sungah lampi zawtkhiankhian in innlam zuanin ciah uhhi. Tua pen ahawlkhiat kaute in aleh zuihkik lohna ding deihna ahihi. Khuasung innsung a om kha gilo, dawi leh kau khempeuh kido kihawlkhia, kinotkhia in khuasiansuah ni ahihi. Christian ih hih mapek in mit in ihmuh theihloh khagilo, dawigilote tua bangin ihpu ihpa te’n nahawlkhia uhhi. Hibangin innsung khuasung na siansuah uhhi. Christian ihsuahma pek in “Khuasiansuah” pen ihpu ihpa te’n kumsim in ana neih denden kisiansuahna ahihi. Zingciang khuavak kal ding kingak lah mahmah a, vok ki go in Khuado, kumthak hong tung ding hitakpi ta hi.
Ompi Ni:
Phalvak tungin naupangte ihmu thei nawnloin thobaih mahmah uh a, sa emna dingin, khuapua lam ah singkangtom uhhi. Thangmualdawn ah ni hong suak aa kipanin khuasungah vokham kiza ziahziah ta hi. A tamzawin vok go uh a, pawlkhatin “Meipum” a go zong om uh hi. Meipum cih pen Sial, Bawng cihte ahihi. “Pawlsa” pen kumsimin innkhatkhit innkhat ban pai-in akikhawi ahihi. Sagawhkhit ciangin nangkhau tawh tuuk teh hamtang uh a, Papite a kiho uh ciangin “No tutung na pawlsa uh alimci hiam tuk bangzah” cih kammal pen dotmasakin kinei uhhi. Gentehna in salep hi, tukli leh belitung hi, tuknga leh beliphei hi , nupi-tuk guk hi e, cih bangin kidawng kik uhhi.
Sun in khangno pawlkhatin nitak khuai lakna-ah puak dingin zozu innkhat lawhta, lawhneu khatta khon uhhi. Tua pen “Khuaisahzu” kici hi. Inn ah papite’n sa huan kawmin zutaak kisuah uh a, Zozu khum a dawn kawmsa un mailam nuntak khuasakzia ding kikum tangtang uhhi. Sunni hong kai ciangin nitak annek ding kivaihawm pah hi. Banghanghiam cihleh Ompi ni pen si-ansiah ding leh nitak ciangin Khuailak ding vaithupi neilai uhhi. Annek ciangin Khanghamte sanam umkeu khat tawh a tuamin kipia a, Uham khanghamte zahtakna upat na ahihi. Tua bek thamlo in Uhamte ankuang sawk masiah khangno te’n an kinelo hi. Christian ihhih main Zomite ngeina sungah Uham khangham Pi leh Pu, Nu leh Pa te zahtakzia upatzia kineikhin lua hi. Tua bangin khat leh khat itna tawh sakibaakin zukitulh uhhi. Nitak an nekkhit ciangin naupangte sangoi leh sabaak pawlkhat tawi-in alawm itte tawh lamdung lamkal ah “Zawl-an” kipuak uhhi. Tua pen naupangte aadingin kumkhat sungah nop asak pen hun uh ahihi. Zomite ih naupanlai ih neutung hun mahin zong “Zawl leh Lawm” cih athupi sak, a ki nek ngaih vauvau aki-it phadiakte ih hihna kilang hi. Nungakte’n zong alawmngaihte uh ahawh ding lamenin , kongvang pan khuadakdak uh a, meh leh an khentuam in siah uh a, an nek ding ngak uh hi. Hi bang ngeina hoih tampi Zomite sungah ih nei khinkhian hi.
An nek khit ciangin papi te’n kumkhat sung hong nusia(misi) sazian om zahzah “sanam”(satak, asin, alung, akal, atuap, azel, etc..) khilin, tua leh zu, niangtui thawlkhat tawh sinungah puak uh hi.Tua pen “Si-ansiah” kici hi. Nidang lai-in sanam, zutaak, zu-ha, leh sathau te pua in hanmual ah asisate luhawmte anvakin sathau kinilh sak hi. A sisate zahtakpiakna lim hi a, a maute kha in hong thei hi cih upna nei uh hi. Kisiansuahna lim zong ahi hi. Sihkhit nungah nuntaakna om hi cih pen ih pu ih pa te hun lai, Christian ih suak mapek in, tua bang upna na om khinzo hi.
Nitak khuamui ciangin khangno khempeuh “Minam-puan” tawh kizemin Khuaila dingin Sawm ciat ah kikaikhawm uhhi. Kumkhat sung nungak tangval te ahoih pen ni, A Vam pen ni ahihi. Khuaila dingin apai uh ciangin daktal , Zam, khuang, phiit , nanglukhu nih, Khuaikhau, zubeltungneukhat pua uh a, mimalkimin meilah lomp khat tek leh cimbeng sukvuisa honkhat tek pua uhhi. Pailamin lampi ah daikhipkhep in pai uhhi. Khuailakna ding mun atun uh ciangin mihonpi munkhatah khawl in, “Siampupa” zubelneu leh nanglukhu nih tawh khuaila dingin pai hi. Khuai pen mei tawh hallo, phuisamin akhut tawh la a,khuaibu sung pan khuaipheekhoihpen la in, Khua gamlim tawh kituakin sak leh khang, nisuah nitumna ciamteh in, nanglukhu nih sungah khupin hong paipih hi.
Tua khit ciangin mipi-in meilahsippi khat tek tawh khuaikhau lenkawmsa in kigual diudeu in ciah uh a, Siampipa masa, daktal,zam, sialki leh phiitmutte in zomin gualzawhna tawh innlam hongzuan uhhi. Phiitmut kawmin “khuamual” hong suak uh a, mipite in meilah kuangah cimbengvuite thehin tezaizai hi. Phiitging pen ngaih mahmah in, soprano, tenor, alto, bass cihbangin aw tuamtuam tawh zaknop mahmah hi. “Khuamual” ah innngakte in zutaaklim pen tawh dawn uh a, zutaak abanban in kigualtulh uhhi. “Khuatual” tuntak ciangin tawlkhatsung phiitmut in laam uha, tuakhit ciangin Siampupa in Khuaibu hongtani ei… ci-in nakpi takin kiko a, mipite daikhipkhep uhhi.
Siampupa in nanglukhu hong in, khuaipheek tungtawnin kumkhatsung nuntakziading tangko khiatna nei hi. Gentehna in Khuaino apusuak aomleh khuadangah atai, alal om ding ci hi. Khuainosi aom aleh tua veng ah misi om ding ci hi. Khuainobusa aom aleh nuamsa in ahau om ding ci-in, mailam thupiang ding genkhiatna nei hi. Zomite zong mailam thupiang ding atheinuam mahmah minam ih hihna kilang hi. Christian ihhih ma pek in, mailam thu piang ding theinuam in aisan in dottheih dotmawh adong te ihhihi.
Tuakhit ciangin numei leh pasal kikalhelh uh a, Phiitmut in lasa a, Sawm zui-in La kidemin nopci mahmah uhhi. Hibangin zanthapaai gualnuamin Khuado Pawi bawl ziahziah uhhi. Khuadola dawng zanihval bang a omte sa ziahziah a, ciah ding hun ciangin tawpna la khat om in tua asak khit uh ciangin ciahpan uhhi. Khuado pen nithum panin kalkhatval bang kibawl hi. Sun in Innkatau ah daklaam in khangnote gualnuam uhhi. Dak pen aw namthum om in soprano, tenor leh bass cih bangin aw zaknop huai takin tum uhhi. Khuang leh zam, Phiit leh Dak te tawh la-aw a tuamtuam in tum uh a, zaknop mahmah hi. Ih pu ih pa te hun lai-in amau khuahun tawh kizui-in music lam na khauh pai mahmah veve uhhi. Hibangin kalkhat sungbang Khuangtum, zam tum, sialki tum, Dak tum, Phitmut lasa in Zo Ngeina Khuado kumsim in nuamtakin bawlkhawm ziahziah uhhi.
Thukhupna:
Pasian hong piak ih ngeinate hangin ih lungdam hi. Ei uttel ahilo minam hangin angtangin, ih ngeinate zunin puahin kemcing ding hihang. “Zomi-in kei ka piang a, Zomi bangin ka nungta” cih la a om mah bangin ih minam it in ngeinate thupi ngaihsut ding hihang. Minamkhat in hong kiciaptehna ih ngeina pawi te amanthan lohna dingin Zomi a it U leh nau khempeuh aw ih ngeinate kepsiam ding hihang. Khuado Pawi-in Zomi khempeuh hong kipumkhat sak hi. Unaukhat innkuankhat ih hihna hong kilangsak hi. Kampau hong deidanlo hi. Biakna hong deidanlo hi. Numei pasal hong deidanlo hi. Khangmoi khangham hong deidanlo hi. Pinasang pinaniam hong deidanlo hi. Mizawng mihau hong deidanlo hi. Beh leh phung hong deidanlo hi. Zomi khempeuh ih ngeina Pawi, ih neihkhop ahihi. Khuado Pawi pen Zomite adingin Pasian hong piak thupha lian mahmah khat ahi hi. “Ngeina in minam kipin khosak a, Ngeina in minam tangthubu ahihi.” Christian te nuntak zia hong hilh Zo Ngeina Khuado, Zosuan vontawi tun leh zua, ciin leh tuai aw zuunin puahciat ve ni.
Agelh:
Thang Cin Lian, Revd. Dr.

(Khuakhat leh khuakhat zong Khuado ih bawldan kibangkimlo ding hi. Bangbang ahi zongin Ciingpikot Khuamite Khuado bawldan kei theihna bangin kong gelhkhiat ahi hi.2006, Manila)





 Shared by Khual Suante

0 coment�rios:

Post a Comment