Tonzang sanginnpi

Tonzang Sanginnpi Lungzuanhuai na en kik nuam hiam

Tonzang Sanginnpi C Lim

Tonzang Sanginnpi lui pen C lim a kilam pen a en kik nuam te a ding lungzuan huai peuhmah ei

Tonzang Jubilee Laibupi

Tonzang Jubilee Laibu laimai ( pages ) 150 na sim nop leh

LEITUNG GAMVAI KHUAHUN KOI AH BY BOB TUANGPI


Leitung Gamvai Khuanhun Koi Ah

Leitung galpi nihna 1945 kum teh gal hong veng a, tua hun pan kipan leitung gamliante in leitung gamvai ki-ukna thak ( The Liberal World Order) cih tawh hong makaih uhhi. Tua hun pek pan gam tuamtuamte in mipi deihna tawh ki-ukna ( Democracy) tawh hong kimaikaih uh aa lamzang mahmah uhhi. Gamvai pilna akiva Immanuel Kant in " Democracy gamkhat leh gamkhat kigalneih ngeilo hi" cih athuthuuk muh agenkhiat mah bangin Democracy gamte kitalsikna omlo ban ah leitung ah kilemna leh daihna hong omto zawdeuh pah hi.

Mipi thuneihna ki-ukna ( Democracy) ih cih tak ciangin tua sung ah peello akihel gambup ah thukhun kizahtakna ( rule of law), gambup thuneihnapi pen gamsung mipitung pan hong pai hi cih ngaihsut zahtakna, gamsung mite mihing hihna satanh ahuu ding thukhunte kizatna ( human rights/citizen rights protection) gammi khat ciat in gam uk ding makaite teel theihna ( right to vote/right to elect), gammi hihna tawh teelcing hih theihna ( right to be elected), gambup ki-ukna thumungpi thumte atuamtek suaktatak kizatna ( separation of power), gambup phualpi thuneihna ciangtanin gamkee tuamtuamte tawh thuneihna hawmna ( division of power/power sharing), suaktatak sumlei sumzuakna ( free market economy) leh gammite in neih leh lamh neihtheihna ( property rights) cih bang thute ultungsakin leitung galpi nihna khit teh England leh America gamte in makaih aa leitung danthak ( the liberal world order) tawh leitungbuppi hong kipeipih uhhi.

Tua leitung danthak atawsawn dingin leitungbup kipawlna tuamtuam ahi United Nations Organization ( UNO), leitung sumlei sumzuakna lapsang nang leitungbup sumkholna phualpi ( World Bank), leitungbup gam tuamtuam van kizuaktuah aa summan kepbitna ding phualpi ( International Monetary Fund) leh leitung gambup sumbawl kipawlna phualpi ( World Trade Organization) cihte hong phuankhia uhhi. Tua bang leitung Democracy gamlianpite in nasiatak pan hong laak uh ciang'n 1989 tak teh Democracy ii kidempih agalpi Soviet Union leitang hong kidenna'n tua hun pan leitung gamliante suah leh tum lungsim kigaldona ( cold war) hong bei-in Democracy gamte' ngimna tup leh sawmte hong lamzang mahmah hi.

Tua bang kawmkal ah leitungbup in 2008 kum teh sumlei sumzuakna ah dongtuahna lianpi ( great recession) akituah khit kum zalom 21st century kipat phet in Democracy ki-ukna tawtolh hong kipan pah aa tua hun pan kipan tuni ciang minam aangsung khualna ( national interest) leh mimal makai khat makaihna tung ah kingakna ( populism) in nitumna gamte ban ah nisuahna gamte ah munluah hong kipan pahlian hi. Tua bang ziakin leitung luanzia danthak ( the liberal world order) in koilam manawh ding hiam cih akician thu omnawnlo hi.

Leitung gamlian tuamtuamte in amau' minam leh gam aangsung khual nading ultunsakna ( nationalism) hong kipan khia uhhi. Tuni leuleu ciangin leitung ii etteh leh zahtak pen leitung ah Democracy ki-ukna lawhcing pen USA gam nangawn ah USA gam bek mah masak ding ( First American Policy) tawh President Donald Trump hun teh amau'gam ading aangsung khual masakna hong ultungsak pha mahmah uhhi.

Tua bang leitung gamkhat ciat in aangsung khualna ( national interest & national security) ultungsakna hangin gamkhat leh gamkhat galvai leh sumlei sumzuakna ah kidemna hong khauhpai tetek hi. Tukum sung USA gam bang in galvai ading asumzat uh pen US$ 716 billion zeek uh aa, hong tung ding 2020 ciangin US$ 750 billion zeek ding geelna nei uhhi. Tua mah bangin Sengam/China in zongh kumsimin galvai ah asumzeek uh khanto tetek uhhi.

Tua kawmkal ah Europe gam (28) kipawlna ahi European Union te zongh sumlei sumzuakna ah tuantual/kiamlam manawh tetek ban ah leitung gam tuamtuam pan galtai/gambeelte kimhawm ding vai tawh kisai naakbuai pha mahmah uh aa, agamsung ciat uh galtai gambeel/refugees laak leh laakloh ding vai aciang aciang ah songeingai uhhi.

Tua bek thamlo leitungbup a ut bang ahei hialhial tuma kum khang tampitak ka gam vuah nitum ngeilo aci pheupheu ngei England gam in nungkik ding lah haksa,mainawt ding lah haksa alungziinhuai gamsung buaina tampi atuah laitak hi. European Union gam (28) kipawlna pan pusuak ding maw, omsuak ding (Brexit) cih alangnihtuak sialkhau kisuh cihtak akisuhlaitak uhhi. Tua kawmkal nangawn ah United Kingdom pan inntuan nuam Scotland leh N.Ireland cihte hong phul seuhseuh lai uhhi.

Tua ban ah tulaitak leh mailam leitung sumlei sumzuakna leh galvai ah hong madawk ding kiciamteh BRICS gamte ( Brazil, Russia, India, China, South Africa) in zongh ukna kimakaihna kibanglo leitung gam tuamtuamte nasem khawmin kitawsawn ding cih tawh hong kinaakpat mahmah uhhi.

Hih bilbialte' kawmkal ah leitungbup in atuahkhak ahih leh leitung khuahun siatlam amanawhna ( climate change/global warming), gamliante galvai kidemna, sumlei sumzuakna ah kigaldona ( trade war), leitungah nuclear galvan khiap ding vai, mihing bawl ahilo dongtuahna ( natural disaster) leh huihlak pan galvai sumbawlvai kidona ( cyber attack) cih leitung buainate'hangin leitung gamlian makaite ( G7 - USA, England, Japan, Italy, Germany, Canada, France), UNO, EU gamte, BRICS cihte alungkham mahmah laitak uh ahihi.

Hih bang dan buaina teng in atuah laitakin mailam leitung khuahun kikhelna danthak ( the liberal world order) pawlte' mungtup leitungbup mihing hihna siksan leh leitung gammi hihang cih ngaihsutna ( global citizen) in koiciang hong tunpih in tualo adang ei minam leh gam aangsungkhualna ciat masak ding cih ngaihsutna koi pen in leitung mailam hong makaih ding cih kuamah in akician agenthei tuan kei aa, hun in thu hong gen ding kingak tek ahihi.

Tua hi a, leitung minam khat in Zomi te hong bawl gam leh lei hong pia Vanglian Pasian mitsuan kawmin hih leitung khuahun kikhelna tuihual ah akibual eite in zong leitung minam dang/gam tuamtuamte in aminam leh gam uh mailam ading aangsung khualin akithawi kigin mahmah laitak uh en zongh ih minam aangsung ih khuall hong kul petmah ta hi.

#Bob Tuangpi#
Refs : Global Affairs, Wikipedia

Shared by Bob Tuangpi